دایره پنجم (به انگلیسی: Circle of Fifths)

در تئوری موسیقی به دایره ای گفته میشود که در آن تمام 12 نت گام کروماتیک، با ترتیبی مشخص، همچون اعداد ساعت در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. نحوه قرارگیری گام ها در این دایره، با توجه به گام مادر یعنی “دو ماژور” است که در راس دایره یعنی موقعیت ساعت 12 قرار دارد. با هر دیز (#) که به گام اضافه می شود، در جهت ساعت گرد، یک گام جدید ساخته میشود (مثلا اولین گامی که بعد از دو ماژور در سمت راست قرار میگیرد سل ماژور است چون یک دیز دارد) و گام بعدی دو علامت دیز خواهد داشت یعنی “ر ماژور”.

دلیل آنکه به این دایره، دایره پنجم میگویند، به این خاطر است که طبق قاعده تتراکورد یا دانگ، هر گام جدید دیز دار، روی درجه پنجم گام قبل ساخته میشود؛ مثلا گام بعد از دو ماژور، سل ماژور است (نت “سل” به نسبت نت “دو” روی درجه پنجم قرار دارد). طبق همین روال اگر در همین دایره در جهت پاد ساعتگرد حرکت کنیم، گامی جدید با اضافه شدن یک بمل (b) خواهیم داشت، که روی درجه چهارم گام قبل ساخته میشود، به همین خاطر به این دایره، “دایره چهارم” نیز میگویند. مثلا گام بعدی در سمت چپ “دو ماژور” گام “فا ماژور” است (نت “فا” به نسبت نت”دو” روی درجه چهارم قرار دارد)

ممکن است این سئوال پیش بیاید که این دایره چه کاربردی دارد؟ شاید بتوان اینگونه پاسخ داد که با به تصویر کشیدن رابطه ی بین گام ها، میتوان قوانین جدیدی را از دل آنها استخراج کرد و برای حل مسائل تئوری موسیقی و آهنگسازی از آنها کمک گرفت.